Kiedy słyszymy słowo uzależnienie, w pierwszej kolejności przychodzą nam na myśl papierosy, nadużywanie alkoholu, czy narkotyków. Istnieje jednak cała gama zachowań kompulsywnych, które występując już u dzieci, mogą prowadzić do poważnego zakłócenia ich codziennego funkcjonowania. Te zachowania przejawiają się np. nadmiernym korzystaniem z telefonu, graniem w gry komputerowe, chronicznym używaniem TikToka, Instagrama czy YouTube, kompulsywnym objadaniem się, patologicznym hazardem czy oglądaniem pornografii.

Jak rozpoznać uzależnienie behawioralne u dziecka – 6 znaków ostrzegawczych

Podobnie jak w przypadku substancji, zaangażowanie dziecka w uzależniające zachowanie będzie się rozwijać i nasilać wraz z upływem czasu.

  1. Określone zachowanie staje się psychiczne lub fizycznie uzależniające do tego stopnia, że dziecku jest trudno przestać o nim myśleć lub ma problem, żeby myśleć o czymś innym.
  2. Pojawia się przekraczanie granic (np. nie przestrzeganie przez dziecko ustalonych limitów korzystania z telefonu czy komputera), kłamanie, częste kłótnie z rodzicami, nagłe wahania nastroju.
  3. Dziecko traci zainteresowanie czynnościami, które do tej pory lubiło, jest bardziej skryte.
  4. Pojawiają się zmiany w sposobie odżywiania lub nawykach związanych ze snem. U dziecka może wystąpić nagły przyrost lub spadek masy ciała.
  5. Z biegiem czasu mogą nasilić się objawy lękowe lub depresyjne.
  6. U dziecka mogą pojawić się problemy szkolne – nagłe pogorszenie wyników w nauce, problemy z dyscypliną.

Czy niektóre dzieci są bardziej narażone na wystąpienie uzależnień behawioralnych?

Zachowania kompulsywne mogą pojawić się u każdego, natomiast u niektórych dzieci pewne warunki sprawiają, że mogą być one bardziej podatne na wystąpienie uzależnienia. Zaliczamy do nich takie okoliczności jak:

  1. U dziecka występują objawy lękowe lub depresyjne (dziecko jest skryte, apatyczne, wycofane, ale może być też nadmiernie pobudzone, drażliwe, ma wahania nastrojów).
  2. Dziecko ma problemy z zachowaniem lub kontrolą impulsów (nie przestrzega norm i zasad, przejawia cechy nadpobudliwości, działa
    impulsywnie).
  3. Dziecko potrzebuje ucieczki od problemów i zmartwień (dziecko może doświadczać problemów rówieśniczych, szkolnych, rodzinnych, które powodują, że poszukuje sposobów, by o nich nie myśleć).
  4. Normy rówieśnicze, społeczne, reklamy lub łatwa dostępność zachęcają dziecko do danego zachowania (dziecko bez przeszkód może angażować się w problematyczne zachowanie, obserwuje też, że jego rówieśnicy, czy członkowie rodziny zachowują się podobnie).

Zapobieganie uzależnieniu behawioralnemu u dzieci – rola rodzica

Rodzice są najbardziej wpływowymi osobami w życiu dziecka i mogą odegrać znaczącą rolę w zapobieganiu uzależnieniom behawioralnym. Przede wszystkim rodzice powinni modelować odpowiednie zachowanie, jakie chcieliby widzieć u swoich dzieci. Jeśli opiekun spędza bardzo dużo czasu korzystając z telefonu, social mediów, czy grając w gry komputerowe, dziecko uczy się, że takie zachowanie jest normalne i akceptowane. Również takie praktyki rodziców jak np. dawanie słodyczy „na poprawę nastroju” lub w nagrodę za dobre zachowanie, kompulsywne zakupy, czy granie na loterii, stanowi czynnik ryzyka rozwoju uzależnienia behawioralnego u dziecka, które jest odbiorcą lub obserwatorem takich zachowań u opiekunów.

Rodzice muszą być konsekwentni w ustalaniu i przestrzeganiu zasad, dotyczących danego zachowania. Warto z dzieckiem sporządzić „kontrakt”, który będzie zawierał reguły np. korzystania z telefonu lub komputera. Może on obejmować ilość czasu (np. 30 min) i warunki, jakie musi spełnić dziecko, aby otrzymać dostęp do urządzenia (np. po odrobieniu lekcji lub ukończeniu obowiązków domowych). Zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dzieci poniżej 2 lat w ogóle nie powinny mieć dostępu do ekranu telewizora, komputera czy tabletu. Dzieci w wieku przedszkolnym mogą korzystać z ekranów przez około 30 minut dziennie, a wieku szkolnym maksymalnie 2 godziny dziennie. U nastolatków czas ekranowy może być zwiększony do 3 godzin. Gry komputerowe powinny pojawić się w życiu dziecka nie wcześniej niż od 6 roku życia.

Wspieranie umiejętności radzenia sobie dziecka, jego zdrowia psychicznego i otwartej, opartej na zaufaniu relacji może zniechęcić dziecko do zachowań kompulsywnych. Ważne, żeby wejść w świat dziecka z postawą nieoceniającą. Zadawać pytania otwarte, dowiedzieć się dlaczego dane zachowanie jest dla dziecka atrakcyjne i ważne, aby sprawdzić, czy możemy dostrzec jego pierwotną przyczynę (np. jest to zachowanie popularne wśród rówieśników, pozwala zapomnieć o problemach, rozładowuje stres/lęk). Ważne, aby dziecko miało dostęp do różnych form aktywności, które mogą dać mu poczucie zadowolenia, przynależności i kompetencji.

Jak wspierać dziecko w procesie leczenia uzależnienia behawioralnego?

Dzieci w każdym wieku mogą uzależnić się od zachowań, które sprawiają im przyjemność lub są stymulujące. Należy jak najszybciej poszukać pomocy, gdy rodzic zauważy, że dziecko traci kontrolę nad danym zachowaniem – gdy pragnienie angażowania się w jakąś czynność zamienia się w absolutną konieczność i ma to negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka. Należy zgłosić się do specjalisty, gdy próby ograniczenia zachowania zawodzą, a dziecko notorycznie łamie ustalone reguły, występują u niego zmiany w nastroju (np. lęk, agresja, objawy depresyjne) i zachowaniu (wycofanie, kłamanie, problemy szkolne, zaburzenia snu i odżywiania). W pierwszej kolejności można udać się do psychiatry dziecięcego lub psychologa, którzy ocenią nasilenie problemu i zasugerują działania zaradcze.

Gdy zachowanie przyjęło formę uzależnienia, najprawdopodobniej nie zmieni się bez specjalistycznej interwencji. Dziecko będzie wymagało podjęcia terapii, w którą przypuszczalnie będzie musiała zaangażować się cała rodzina (dziecko i rodzice). W trakcie terapii identyfikuje się czynniki leżące na podłożu uzależnienia (np. lęk, depresja, problemy rówieśnicze), uczy się dziecko  sposobów radzenia sobie z napięciem emocjonalnym oraz poszukuje różnych form aktywności, które mogą być dla dziecka angażujące i korzystne, jako alternatywa do zachowań problemowych. W nasilonych przypadkach uzależnienia behawioralnego lub po zidentyfikowaniu problemu leżącego na jego podłożu, lekarz psychiatra może zaproponować dodatkowo włączenie farmakoterapii.

Wykaz placówek, w których osoby z uzależnieniem behawioralnym mogą podjąć leczenie znajduje się na stronie: www.uzaleznieniabehawioralne.pl

dr n. med. Katarzyna Kowalska, psycholog, psychoterapeuta

Zapraszamy do grupy podcastu „Zdrówko. Porozmawiajmy o zdrowiu dzieci” na facebook’u:

https://www.facebook.com/groups/zdrowkoporozmawiajmyozdrowiudzieci

Podcast do odsłuchania/ zobaczenia na:

Projekt realizowany przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego.